ترکی ام را در این حبش نخرند لاجزم دوغبای خوش نخورند
گنجه لی نظامی بیر تورک دیللی و تورک سؤیلر آذربایجان شاعیریدیر. دونیا ادیبلری اونون تورکجه اثرلرینه اینانمیشلار. حتا فارس ادیبی سعید نفیسی، نظامینین تورک اولدوغو و فارسیجانی آناسیندان یوخ، بلکه مکتبده معلم آغزیندان اؤیرندیگینی یازمیشلار (کلیات دیوان نظامی، ۱۳۳۸، ص ۱۳۵).
نظامی نین اثرلری ایکی دیلده اولموش: ۵ اثرینی – خمسه نی – فارسیجا اولاراق، شاهلارین ایسته یی اساسیندا فارسیجا یازمیش، یوخسا اؤزو تورکجه یازماغا داها آرتیق ماراقلی ایدی. اؤزو گؤزل شعرلرینی تورکجه ده بیلیر:
ترکی ام را در این حبش بخرند لاجرام دوغبای خوش نخورند.
ج) پترزبوگ موزه یینده نظامی نین تورکجه دیوانی الیازماسی
د) پاریس ملی کتابخاناسیندا نظامی نین تورکجه دیوانی الیازماسی
ه) شوبهه یوخدور نظامینین تورک دیوانیندان بیرچوخلو الیازمالار رسمی و اؤزل (شخصی) کتابخانالاردا موجوددور؛ بو الیازمالار گلن ایللرده اوزه چیخیب و اوندا دَیَرلی بیر خزینه لرله اوز – اوزه چیخاجاییق.
نظامی نین یارارلاندیغی قایناقلار بونلاردیر:
۱ ) آذربایجان خالقی نین تورک کولتورو – یوزلرجه آتالار سؤزو و دئییملر آذربایجان خالقی نین دیلیندن و کولتوروندن فارسیجایا چئوریلیب و فارس ادبیاتینا هدیه وئریلیبدیر. بو دئییملر و آتالار سؤزلری بیرینجی دؤنه اولاراق نظامی نین دیلینده فارسیجایا داخیل اولموشدور.
عئینی حالدا بیرچوخلو حیکایه لر آذربایجان خالقی نین دیلیندن خمسه اثرلرینه داخیل اولموش، اؤزللیکله کتاب دده قورقوددان آلینما حیکایه لر دقته لایقدیر.
۲ ) ابونصر فارابی نین درین دوشونجه لری – فارابی اسلام و تورک دونیاسینین ایلک فیلسوفو اولاراق، مدینه فاضله آدلی اثرینده، بیر آرمانی توپلومون اؤزللیکلرینه آچیقلامیش و عئینی حالدا توپلومون آخساقلیقثلارینی دا آیدینلاشدیرمیشدیر. گنجه لی نظامی تورکانه آرمانشهرینده بو اثردن یارارلاناراق تورک فیلسوفونون یولونو داوام ائتدیرمیشدیر.
۳ ) شان قیزی – بو تورکجه اثر ۲۴۳قمری ایلینده میکائیل باشتو (۲۲۵ – ۳۱۵ هجری) طرفیندن آذربایجاندا یازیلمیشدیر. میکائیل باشتو آذربایجاندا آنادان اولوب، بورادا بویا – باشا چاتمیشدیر. شان قیزی اؤزونه بیر ائش آختاراراق، او دؤیوشچو، ایگید و وطن سئور اولان بیر قهرمان اولمالیدیر. بو داستانی نظامی بیرینجی دفعه آفاق – هله بیر قاراواش و سونراکی ائشیندن ائشیدیر و اونا عاشق اولور. دربند حاکیمی نظامی نین وورولدوغونو گؤردوکده آفاقی آلیر و نظامی یه هدیه ائدیر. آنجاق نظامی هئچ بیر زامان بیر قاراواش کیمی اونا باخماییب، بلکه اوره یینی اونا تاپشیریر و عمرونون سونونا قدر اونا وفالی قالیر و داستانلاریندا اونون سیماسینی بیر قهرمان کیمی یارادیر. شان قیزینین الیازماسی نظامی نین الینده اولموش و اثرلرینده اوندان بهره آلمیشدیر. تاریخی قایناقلارا آرخالاندیقدا، اوخویوروق نظامی نین اوغلو – محمد، بو الیازمانی بولغارلارین ۷جی عصرده مورخی اولان قاضی بردجه وئرمیش و او دا اؤز کتابیندا بو اولایا اشاره ائتمیشدیر.
۴ ) اسلام دینینین حکم لری– نظامی بیر مسلمان شاعیردیر و بوتون دوشونجهلرینی اسلامدان آلمیش، یئری گلدیکده قرآن آیهلرینه ده اشاره لر ائتمیشدیر.
۵ ) قوتادغو بیلیک اثری – یوسف بالاساغونلونون بیر فلسفی اثری، گنجه لی نظامینین الده توتان اثری اولموش، ایدهآل شهرین – آرمانشهر تورکانه – اؤزللیکلرینی یاراتمادا بو اثردن بهره لنمیشدیر.
۶ ) مورخلر نظامینی اخی فرج زنگانینین مریدی بیلمیشلر. اخوت طریقتی تورکلر آراسیندا یاییلان بیر طریقت اولموش و اوندا جومردلیک، ایگیدلیک و قارداشلیق تعریفله نیر. نظامی بو طریقته باغلی اولموش و اونون یولونو ایزلهمیشدیر.
نظامی آذربایجانین ایکی دیللی شاعیری دیر. هئچ کیمسه بوگونه قدر گنجه نی آذربایجان سینیرلاریندان ائشیکده بیلمه میش، آنجاق بیر سیرا فارسچی راسیونالیستلر تاریخ آخیمینا قارشی اولاراق آرازین او تایینی آذربایجان سایماقدان چکینیرلر و تاریخی تحریف ائدهرک ظلالت یولونو ایزله ییرلر. آشاغیداکی کتابدا، اوستده سایدیغیمیز سؤزلره فاکتلار اوخویاجاقسینیز.
